De koepelgevangenis in Autun

Het culturele erfgoed in Autun kun je best veelzijdig noemen: vele oude en middeleeuwse gebouwen, zowel religieus als seculier, waaronder een koepelgevangenis (panopticum), de enige die nog bewaard is gebleven in Frankrijk.

Voordat de gevangenis werd opgenomen in het uitbreidingsproject van het musée Rolin, heeft de gemeentelijke archeologische dienst er een studie verricht, waarbij alle graffiti werden geregistreerd die de gevangenen er in de loop van de eeuw van bewoning hadden achtergelaten.

De gevangenis van Autun, gebouwd in 1852 door architect André Berthier, is gebaseerd op een circulair systeem dat panoptisch wordt genoemd en werd bedacht door de Engelse filosoof en hervormer Jeremy Bentham.

(Een panopticum of panopticon is een gebouw dat bestaat uit een centrale hal met daarrond ringen van cellen over verschillende verdiepingen gestapeld. Een cel heeft twee ramen: één naar buiten en één naar de centrale hal gericht. Eén opzichter in de hal volstaat om alle bewoners te bewaken. Het werd vroeger gebruikt als gevangenis, als school, als werkplaats of ziekenhuis).

De gevangenis van Autun, die van meet af aan zeer onaangenaam was om in te wonen, heeft maar weinig veranderingen ondergaan. Wijzigingen werden eerder aangebracht in het gebruik van de cellen dan in de bouw. Daarom is deze gevangenis ook zo zeldzaam.

De geschiedenis

Sinds een jaar onderzoekt de gemeentelijke dienst voor archeologie van Autun het gebouw, met een eerste diagnosefase die in december 2020 begon, en een tweede tussen juli en oktober. Archeologe Clarisse Couderc: ‘We wilden onderzoeken wat er aan archeologisch materiaal aanwezig was. We probeerden uit te vinden hoe deze gevangenis was ingericht, daarna bestudeerden we de graffiti op de muren en deuren. De gevangenis werd geopend in 1856 en gesloten tussen 1954 en 1956. Het werd vervolgens verkocht aan een particulier die er een garage en opslagruimte van maakte voordat de stad het uiteindelijk in 2003 verwierf.’

Liefdesverklaringen, geloofsuitingen, kalenders, gedichten…

Vierhonderd graffiti werden ontdekt op de meest recente pleisterlagen. De archeoloog heeft een speciale opleiding moeten volgen om dit soort tekeningen vast te leggen en te ontcijferen. De berichten en tekeningen werden eerst gelokaliseerd om vervolgens dertig tot veertig foto’s met verschillende flitsinstellingen te maken. De beelden werden daarna samengevoegd door een softwareprogramma dat het mogelijk maakte met het licht te spelen om de op de muren gegraveerde beelden beter te kunnen lezen.

De beelden getuigen van de behoefte van de gevangenen van alle leeftijden en herkomst om hun verblijf in de gevangenis te markeren. Voornamen, kalenders, boten, landschappen, dieren of het bombarderen van een dorp tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn nauwkeurig gegraveerd of met potlood getekend. ‘We hebben religieuze teksten gevonden, maar ook beschrijvingen van maaltijden, liefdesverklaringen en veel verwijzingen naar Algerije, Oran (de tweede stad van Algerije) in het bijzonder. Wij beschikken ook over een groot aantal data en namen die ons in staat stellen de gevangenisarchieven te raadplegen om meer over deze gevangenen te weten te komen.

‘We moesten ons eerst verdiepen in wat in de wetenschap stratigrafie heet, de bestudering van de oorsprong, samenstelling, spreiding en opeenvolging van de zg. strata oftewel lagen (verflagen en pleisterlagen),’ zegt Yannick Labaune, archeoloog van de gemeente.

‘Omdat deze graffiti als schade werd gezien, werden de muren regelmatig opnieuw geschilderd. We weten dat de hele gevangenis in de 19e eeuw rood was geverfd, terwijl het huis van de directeur blauw was geverfd,’ legt Clarisse Couderc uit, die enkele maanden heeft samengewerkt met Amélie Roger, een archeologe die op contractbasis was ingehuurd.

Registreren en documenteren van de graffiti

Tijdens toekomstige werkzaamheden voor de herinrichting van de gevangenis in het kader van de uitbreiding van het Musée Rolin zouden de tekeningen en berichten bedekt of vernietigd kunnen worden en daarmee verloren kunnen gaan. Doordat ze nu geregistreerd en gedocumenteerd zijn zullen de sporen van deze inscripties bewaard blijven.

‘We hebben het met onze studie en werkzaamheden kunnen veiligstellen. Wij zullen de inventarisatie samen met de catalogus van foto’s aan het ministerie van Culturele Zaken overhandigen. Het geeft een mooi totaalbeeld van het gebouw en zijn potentieel. Het is voor ons een echte uitdaging om hiermee het belang van deze studie aan te tonen. Het zeer rijke Autun heeft namelijk naast de Romeinse periode of de Middeleeuwen nog andere schatten op haar grondgebied die misschien als minder interessant worden beschouwd maar dat zeker niet zijn’, vertrouwt Yannick Labaune ons toe.

Een deel van de cellen zal worden bewaard en aan het publiek worden getoond om te laten zien hoe deze gevangenis eruit heeft gezien. Autun zal een nieuw facet van zijn culturele erfgoed onthullen met deze panoptische gevangenis, uniek in Frankrijk. De integratie ervan in een groot ontwikkelingsproject zal het weer tot leven brengen, want, zoals Yannick Labaune het ons toevertrouwt, ‘archeologie mag nooit een belemmering zijn’.

Tot voor kort werd graffiti niet erg serieus genomen, maar nu wordt het bestudeerd omdat het ons veel vertelt over de sociologie van de gevangenen, hun levensomstandigheden en hun idealen, en omdat het de geschiedenis van een speciale plaats een beetje levendiger maakt.

Een panoptisch seizoen in Autun

Vrijdag 19 november om 20.30 uur

Cinéma Arletty in Autun: vertoning van de documentaire Il n’y aura plus de nuit een ontmoeting met de regisseur en leden van het Maison du patrimoine oral de Bourgogne.

Van vrijdag 19 tot zondag 21 november

Déprisonner: surveiller, enfermer et déporter pendant la Seconde Guerre mondiale. Gratis toegang. Informatie op www.deprisonner.org

Vrijdag 3 en zaterdag 4 december

Studiedagen over de voormalige ronde gevangenis van Autun met conferenties gedurende twee dagen over panopticisme, de bouw en de werking van deze gevangenis. Gratis. In de stadsschouwburg.

Zaterdag 4 december om 20:30 uur

Vertoning in de bioscoop Arletty van de film Bruno Reidal van Vincent le Port, waarvan sommige scènes in 2019 in de gevangenis zijn opgenomen. Vertoning gevolgd door een ontmoeting met de directeur.

Van 3 tot 10 december

Tentoonstelling Amnesty International en de gevangenis bij de ingang van het stadhuis en in het Lycée Bonaparte.

Van 3 december tot 28 februari

Het einde van een gevangenis, tentoonstelling van Ferrante Ferranti’s foto’s in het Musée Rolin.

Van 22 tot 23 januari

Bij het MPOB ( Maison du patrimoine oral de Bourgogne) in Anost: final de déprisonner.

Van gevangenen wordt verwacht dat ze een cultuur van gehoorzaamheid ontwikkelen

Théophile Lavault, doctor in de politieke filosofie, is sinds september 2020 aan het werk bij het Maison du patrimoine oral de Bourgogne. Hij kreeg de opdracht de archieven van het departement te doorzoeken. ‘Er zijn meer dan 8.500 vellen papier met documenten over de geschiedenis van de gevangenis en de gevangenenregisters, waarin we bijna de hele geschiedenis van de gevangenis hebben, met uitzondering van de Tweede Wereldoorlog, tijdens welke de gevangenis door de Gestapo werd bestuurd. Het is een wetenschappelijk werk dat zich richt op de geschiedenis van de architectuur en deze in dialoog brengt met de sporen die door de gevangenen zijn achtergelaten,’ aldus de jonge filosoof.

Landloperij bestraft met gevangenisstraf

Uit deze archieven kon hij informatie putten over de mensen die in deze gevangenis werden ontvangen voor korte straffen van één tot vijf jaar. ‘Veel arbeiders, mijnwerkers en later metaalbewerkers uit Le Creusot, werden gevangen gezet na de grote staking van 1870 en de repressie die daarop volgde. Er waren ook reizigers in Autun die als bedelaars of landlopers werden beschouwd. 40% van de toenmalige gevangenisbevolking in Frankrijk werd opgesloten wegens landloperij of bedelarij voor een periode van drie tot zes maanden. Anderen werden gevangen gezet voor kleine diefstallen. Er waren ook enkele vrouwen in Autun, soms vergezeld van hun kinderen tot de leeftijd van vier jaar. Deze vrouwen werden soms gevangen gezet voor vrouwelijke illegaliteit: abortus en kindermoord’, legt Théophile Lavault uit.

Ouders die betaalden om hun recalcitrante kind op te sluiten

En onder de minderjarigen die in de gevangenis zaten, zijn er ook die op verzoek van hun ouders gevangen werden gehouden. ‘De ouders betaalden om hun kind voor een paar dagen of weken op te sluiten’.

Een belangrijke bron van informatie voor Théophile Lavault waren de gevangenisregisters. ‘De griffier registreerde de datum van binnenkomst, de achternaam, voornaam, beroep en woonadres als die er was. Het Vichy-regime voegde daar nog de vermelding van ras aan toe. Er zijn ook fysieke beschrijvingen van gevangenen en hun kleren te vinden, zodat die konden worden teruggegeven bij hun vrijlating. Dit is interessant omdat het veel zegt over sociale status. Als een verdachte in Autun terechtstaat, kunnen we de datum van de terechtzitting en de tenlastelegging achterhalen’, aldus de jonge filosoof, die ook de aard van de straffen heeft ontdekt die gevangenen tijdens hun opsluiting kregen opgelegd. ‘Ik dacht dat mensen vooral voor geweld naar een isoleercel werden gestuurd, maar in de 19e eeuw werden twee broers gestraft met droog brood en water omdat ze in de werkplaats hadden gelachen. Volgens de gevangenisregels moest je zwijgen. Dit maakte het mogelijk om de 50 gevangenen in Autun te straffen, die onder toezicht stonden van slechts drie personen: de hoofdbewaker, zijn vrouw die voor de vrouwen zorgde, en een plaatsvervanger’, aldus de jonge onderzoeker, die wijst op een ‘cultuur van gehoorzaamheid’.

Deze studie, die een mengeling is van geschiedenis en sociologie, stelt ons in staat ‘deze strafmaatschappij’ waarover de Franse filosoof Michel Faucoult (bekend vanwege zijn politieke activisme in de jaren 70 en 80) sprak, te begrijpen.

Aart Sierksma

Bron: 400 graffitis étudiés et inventoriés à la prison circulaire [Meriem Souissi]